Rabbijn mr drs. R. Evers, rabbijn van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap
Het klinkt onwerkelijk: vlees dat wordt gekweekt en geprint in een fabriek en dat per meter te bestellen is. Veel of weinig vet? Een kwestie van de printer goed afstellen en de juiste grondstoffen toevoegen. Toch is het dichterbij dan we denken. Nog ongeveer tien jaar en het ligt in de schappen. Geen last meer van Q-koorts of gekkekoeienziekte.
Maar wat zijn de consequenties van deze ontwikkeling vanuit joods perspectief? Rabbijn Evers geeft een bespiegeling met verrassende conclusies.
Geen overvolle kooien meer
Mark Post, hoogleraar aan de Universiteit Maastricht zegt dat kweekvlees belangrijk is voor het milieu en de dieren. Spier- en vetcellen van een koe worden opgekweekt. Maar het dierenleed behoort nu tot het verleden want er hoeven geen dieren meer te worden gefokt. Geen overvolle kooien meer en geen kippen meer, die bezwijken onder hun eigen gewicht. Het duurt nog tien tot vijftien jaar voor dat dit vlees in de winkels te koop is. Tot nu was voor 15 gram koeienvlees gemiddeld 100 gram eiwit nodig. Produceren van kweekvlees kost naar schatting 40% minder energie. Voorlopig heeft Mark Post echter slechts een stukje vlees van twee bij een centimeter gemaakt.
Willem van Eelen, de inmiddels 82-jarige uitvinder van het fenomeen kweekvlees, droomt al sinds zijn studietijd van gekweekt vlees. De wereld zou in één klap zijn verlost van flink wat problemen: hongersnood, dierenleed en milieuproblemen zoals mestoverschotten. Antibiotica, hormonen, BSE of dierenpest behoren tot het verleden. Genieten van een ‘gezond’ stuk vlees zonder gewetensbezwaren ligt in het verschiet.
De vegetariërsbond juicht kweekvlees toe: “Als je beseft, dat er dagelijks tien miljoen dieren worden gedood voor vlees op ons bord dan scheelt kweekvlees veel dierenleed”, aldus Astrid Verhoef, beleidsmedewerker bij consumentenorganisatie de Nederlandse Vegetariërsbond.
De vereniging van keurslagers reageert meer gereserveerd, maar het productschap vlees staat niet negatief tegenover deze nieuwe ontwikkelingen: “We kunnen niet ontkennen dat vlees onder druk staat als het gaat over milieu en duurzaamheid”.
Intensieve veehouderij gaat tot het verleden behoren. Kweekvlees vervuilt het milieu niet of nauwelijks. Nederlandse universiteiten vervullen een voortrekkersrol en zijn al vier jaar aan het experimenteren. Dierlijke cellen worden in flessen opgekweekt. Het groeit alleen op onnatuurlijke wijze. Consumenten moeten er aan wennen maar kweekvlees is geen kunstvlees of vleesvervanger. Maatschappelijk heeft kweekvlees voordelen. Er zitten geen antibiotica of groeihormonen in.
Embryonale stamcel
In de jaren ‘80 van de vorige eeuw werd de embryonale stamcel ontdekt, de oercel waar alle andere celtypen uit voortkomen. Zodra die stamcel verandert in spiercellen, vet- en bloedcellen is de basis voor vlees gelegd.
Inmiddels investeert het ministerie van Economische Zaken Landbouw en Innovatie twee miljoen euro in een onderzoeksproject van Henk Haagsman, hoogleraar vleeswetenschappen aan de Universiteit van Utrecht: hoe verkrijg je stamcellen uit een embryo en hoe kun je er zoveel mogelijk van kweken zonder dat ze zich tot een bepaald celtype gaan differentiëren. Stamcellen zijn er in alle soorten en maten.
De wetenschappers denken voorlopig niet verder te komen dan de basis voor gehakt, worst en paté. Een instituut in Singapore gaat investeren in een laboratorium dat de nieuwste weefseltechnologie wil toepassen: het printen van vlees. Het principe is kinderlijk eenvoudig: de cartridge wordt gevuld met een suspensie van losse spiercellen. In plaats van papier ligt er een gel klaar waarop de printer de suspensie spuit, laag na laag, tot de gewenste dikte is bereikt. De gel kan vervolgens worden verwijderd en het resultaat is een lapje vlees. De eerste order is al binnen: Albert Heijn heeft al toegezegd tweeduizend kilo te zullen afnemen als eerste proef. “Ze kunnen dat binnen enkele jaren komen ophalen”, zegt Van Eelen.
Kosjer slachten?
Als de plannen doorgaan zijn vele slachters en slagers ‘gesjochten’ (zwaar gedupeerd). Moet kweekvlees nog worden geslacht? Ik denk het niet. Geslacht moet er alleen worden als er een kosjer dier is dat een luchtpijp, slokdarm en bloedvaten heeft. Daar is hier in de verste verte geen sprake van. Natuurlijk moet het basismateriaal – de stamcel – van een kosjer dier komen. Moet dat kosjere dier eerst zelf worden geslacht voordat het een kosjere stamcel kan afstaan? Dat kan niet, want we spreken hier over embryonale stamcellen. Embryo’s kunnen niet worden geslacht.
Grondstof uit kosjere foetus
Maar de Talmoed spreekt al wel over kalverfoetussen die in de buik kosjer worden door het slachten van het moederdier. Als die kalverfoetussen dan levend uit de geslachte moederbuik worden gehaald, heeft zo een kalfje geen sjechita (kosjere slacht) meer nodig. Daar kunnen we dan levende cellen vandaan halen, die ook nog eens kosjer geslacht heten. De grondstof voor kweekvlees is dan helemaal kosjer.
Je zou met deze kalverfoetussen ook een hele kosjere kudde kunnen maken, die dan niet meer geslacht hoeft te worden omdat de voormoeder van de kudde al kosjer geslacht was. Maar omdat onze Chagamiem (Wijzen) met hun profetische blik bang waren, dat men hele kudden van levende – doch in de buik van het moederdier reeds kosjer `geslachte’ – runderen zou kweken waardoor de sjechita in vergetelheid zou raken, hebben zij toch een sjechita geëist. Maar kweekvlees lijkt daar helemaal niet op. En kweekvlees hoeft dan ook geen extra kosjere slacht meer.
Om iedere halachische vraag te vermijden, moet men de stamcellen afnemen van een embryo wiens moeder kosjer werd geslacht. Er bestaat namelijk een verbod van ‘basar min hachai’, vlees van levende dieren. Men mag geen ledematen of stukjes van levende dieren afsnijden. Zelfs een cel afnemen zou dan misschien verboden zijn, ware het niet dat stamcellen voor het menselijk oog niet zichtbaar zijn.
Rabbi Mosje Feinstein zegt dat de Tora onzichtbare dingen niet verbiedt. Kweekvlees is hierop een uitzondering omdat men het resultaat wèl kan zien. Toch is het kweekvlees niet verboden omdat het moederdier al geslacht was en dat ook voor de embryo geldt. Wanneer men van een geslacht dier cellen afneemt is dat niet verboden.
Creatio ex nihilo?
Spelen wij niet voor G’d bij het kweken van vlees? Nee, want wij maken niet iets uit niets, maar alleen maar iets uit iets. De Tora kent geen natuurwetdoctrine, die tegennatuurlijk ingrijpen zou verbieden. Biotechnologische praktijken moeten alleen aan de ethische en juridische achtergronden van de ge- en verboden van de Tora worden getoetst. Nachmanides (1194-1270) verklaart dat men door twee soorten te kruisen aangeeft dat men de schepping onvolmaakt vindt. Door kruising ontstaat echter een ongewenste vorm van vermenging van verschillende levensvormen. Maar bij kweekvlees is dat totaal niet van toepassing. We zijn er ook niet op uit om de schepping te veranderen. We willen alleen maar een smakelijk stukje milieuvriendelijk vlees produceren.
Rabbinale controle
Een groot voordeel van kweekvlees is dat de gehele productieketen veel eenvoudiger te controleren is. Een rabbinaal toezichthouder hoeft alleen op de ingrediënten te letten. Het ingewikkelde proces van zouten van het vlees om het bloed te verwijderen is nu overbodig. Poorsjen – het verwijderen van verboden vetten, bloedvaten en de `verwrongen spier’, zenuw of pees – is niet meer nodig. Is dit eigenlijk wel vlees waarvoor allerlei strenge voorschriften gelden, zoals een constant toezicht tot het moment van consumptie?
Het verbod van vermenging van melk en vlees staat drie keer in de Tora: “Gij zult het bokje niet koken in de melk van zijn moeder”. Maar kweekvlees was nooit een bokje en kent ook geen moedermelk. Toch denk ik dat kweekvlees vleeskost is omdat de grondstoffen vleeskost zijn. Alles wat je uit vlees maakt blijft vleeskost (melk uit de koe of een ei in een kip is eerst nog intern bewerkt voordat het melkkost of parve/minnich werd. Daarom is het geen vleeskost meer).
Ook voor vegetariërs is kweekvlees een uitkomst. Dieren worden niet meer vetgemest met gevaarlijke chemicaliën. Het rituele aspect vormt ook geen probleem meer. De Talmoed verklaart dat een ongeletterde geen vlees mag eten o.a. omdat hij niet op de hoogte is van alle voorschriften van slachten en zouten van het vlees. Dit is niet van toepassing bij kweekvlees.
De Talmoed zegt dat veel geld uitgeven voor vlees geen goede zaak is. Kweekvlees kan ook goedkoper zijn. Goedkoper, omdat de toezichtkosten een stuk lager kunnen worden gehouden. Niettemin: kweekvlees blijft vlees. Dus moet het nog steeds voortdurend in de gaten worden gehouden of dubbel verzegeld worden, opdat het niet met niet-kosjer vlees wordt verwisseld.
De komst van kweekvlees biedt perspectieven!
