Over vier kinderen spreekt de Tora, over de chachgam (wijze), de rasja (slechte), de tam (eenvoudige) en de sje’eno jode’a lisjol (onmondige)
Rabbijn mr drs. R. Evers, rabbijn van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap
Pesach, Joods Pasen (datum: 15-22 Nisan) is dit jaar vanaf maandag 25 maart `s avonds tot en met 2 april 2013. Pesach, ook bekend als het lentefeest, vrijheidsfeest of matzefeest, is een van de belangrijkere feesten in het Jodendom. Met Pesach herdenkt men de Joodse slavernij in Egypte en de Uittocht uit Egypte (‘Exodus’) en daarmee de bevrijding van de slavernij. Deze gebeurtenissen staan centraal in de Joodse ethos.
Seideravonden
Seideravonden zijn de eerste en tweede avond van het Pesachfeest. Dan zit de hele familie rond een speciaal gedekte tafel en vertelt over de Exodus. Hierbij staat de opvoeding van de kinderen centraal. De Hagada is de tekst van de vertelling, het boek waarin alle verhalen staan opgetekend, die gedeeltelijk gezongen worden. Symbolen van slavernij en vrijheid staan op het menu, zoals de matze, die tegelijkertijd slavenbrood als symbool van de bevrijding is en het maror (bitterkruid), dat de ellende in Egypte weergeeft.
Joodse geschiedenis voor de slavernij
`Seider’ betekent letterlijk `volgorde’ en geeft de orde van de gebeurtenissen op Seideravond aan. We vertellen over de Joodse geschiedenis voor de slavernij, de stress tijdens de slavernij, de opluchting van de bevrijding door G’d en de geestelijke verantwoordelijkheid, die het Joodse volk aanvaardde bij de wetgeving van de Tora op de berg Sinai, de climax van de Uittocht.
Daarbij leunen we als uiting van vrijheid en drinken we vier bekers wijn om de vier stadia van bevrijding te markeren.
Waarom zo veel aandacht voor het slechte kind?
Waarom spreekt de Tora ook over de Rasja (het verdorven kind), die zijn tijd verdoet, zijn capaciteiten verspilt en het G-ddelijk beeld in zijn ziel verkwanselt? De Chacham (het wijze kind) staat vlak voor de Rasja omdat alleen de Chacham in staat is om het verdorven karakter van de Rasja te doorzien. Alleen de Chacham kan ervan leren hoe hij zijn tijd nuttig kan besteden. Hij is ook de enige die hem ten goede kan beïnvloeden.
Andere mensen, die niet zo slim zijn, moeten vooral ver weg blijven van de Rasja. Anders zouden ze nog wel eens kunnen worden meegesleept in zijn nutteloze, doch aantrekkelijke gedrag.
De vraag van de Chacham
De Chacham weet het antwoord al op al zijn vragen. Desondanks bestaat er een mitsva (gebod) op Seideravond om ook aan hem te vertellen over de Exodus.
De Maté Mosje (636) brengt in naam van Rabbenoe Klonimos en Rabbenoe Jesjaja dat we de vraag van de Chacham in drieën moeten splitsen. De wijze zoon stelt een vraag naar de betekenis van drie soorten voorschriften, de sociale wetten, de onbegrijpelijke regels en de voorschriften, die getuigen van grote gebeurtenissen in de geschiedenis van het Joodse volk.
Wij eten het Pesachoffer als getuigenis van het slachten van het Pesachlam, de afgod van Egypte vlak voor de Exodus. We eten daarnaast ook een feestoffer omdat de bevrijding uit de Egyptische slavernij en de belofte van het ontvangen van de Tora voor ons een feest zijn.
Met “wat zijn die getuigeniswetten” vraagt de chagam, de wijze zoon waarom men het feestoffer eet vóór het verplichte Pesachoffer. De uittocht uit Egypte hadden we toch verdiend door het Pesachoffer (en de briet mila, besnijdenis)? Eigenlijk had men dus het Pesachoffer voor moeten laten gaan! Want pas daarna was het feest.
Bevrijding met details
Het antwoord luidt dat men “na het Pesachoffer geen toetje meer eet”. Men moet het Pesachoffer ter verzadiging eten als teken van vrijheid en dat kan pas na het eten van het feestoffer. Omdat de smaak van het Pesachoffer in de mond moet blijven als symbool van de bevrijding, kan men het feestoffer niet na het Pesachoffer eten.
We leren hieruit:
- dat Seideravond bedoeld is als herbeleving van de Uittocht. We moeten er over praten, het doen en het daardoor opnieuw meemaken – ook al kennen we reeds alle details van de Exodus;
- dat de kracht van Seideravond meer in de details dan in de globale, grote lijnen ligt. De grote lijnen van de Uittocht herinneren we het hele jaar al, o.a. in Sjema. Vanavond gaat het om de precieze details.
Beperking is meesterlijk
De chacham stelt eigenlijk een zeer brede vraag. Hij zoekt naar de reden van alle voorschriften van de Tora. Wij geven hem uiteraard antwoord. Dat was het doel van Seideravond: het inwijden van de kinderen in het Jodendom.
Het antwoord is echter dat wij hem alleen antwoorden naar de voorschriften van Pesach. De auteur van de Hagada wil ons duidelijk maken dat hoewel de vraag zeer breed is, het antwoord op Seideravond zich moet beperken tot Pesach om de mitsva van “je zult het aan je zoon vertellen” te vervullen. In der Beschränkung zeigt sich der Meister.
Heiliging van details – nanotijdperk
Dit is wellicht basis voor de stelling dat men altijd moet aansluiten bij het tijdsgebeuren. Aandacht voor het specifieke van dit moment toont, dat wij beseffen ieder jaar weer langs dezelfde spiraal van gebeurtenissen een beetje te stijgen op de ladder van de geschiedenis.
Hieruit blijkt overigens verder dat men de vertelling van de uittocht uit Egypte ook kan vervullen door het leren van alle voorschriften voor Pesach. Dit staat ook in de Tosefta van Pesachiem (hoofdstuk 10): “Het gebeurde eens dat Rabban Gamli’eel en de Ouden zaten te seideren in Lod en zich de hele nacht bezighielden met de voorschriften van Pesach, totdat de haan kraaide.
Symboliek van de mitsvot
De G-ddelijke wijsheid heeft zich gekleed in de voorschriften van Pesach. In die voorschriften wordt de uittocht uit Egypte geconcretiseerd. Vandaar dat bezig zijn met de voorschriften, zij het indirect, ook een vertelling is van de uittocht uit Egypte. Dit betekent dat wanneer men wijze kinderen heeft, men op een hoger plan de doorwerking van het bevrijdingsverhaal in concrete voorschriften kan meenemen. Dit betekent voor de vader ook een verdieping van zijn Seiderbeleving.
De rasja (verdorven geest)
De slechterik vraagt:”Wat is deze dienst voor jullie?”. In feite stelt de rasja voor dat we een toneelvoorstelling moeten maken van de slavernij en de uittocht uit Egypte. De bedoeling van alle mitsvot op Seideravond is om de wonderen en gebeurtenissen zo levendig mogelijk te herinneren.
De rasja vindt het eten van matsa en maror te weinig. Als wij stenen maken en voorraadsteden of piramiden bouwen, zal men veel beter begrijpen wat de ellende in Egypte heeft ingehouden. Als de slavernij concreet wordt neergezet in een toneelstuk zullen de toeschouwers en seidervierders veel meer onder de indruk raken en er veel meer van meenemen! De rasja stelt, dat we veel te weinig doen voor een ware, doorvoelde Jodendomsbeleving.
Aanschouwelijk onderwijs versus maag-onderwijs
Toch stelt de Tora dat het voldoende is om matsa te eten ter herinnering aan het slavenbrood en het bevrijdingsbrood, maror te eten ter herinnering aan de bitterheid van het slavenbestaan, leunend te eten en de vier bekers te drinken ter herinnering aan de vrijheid. Het zijn allemaal culinaire symbolen!
Aanschouwelijk onderwijs maakt veel indruk maar ‘de liefde van de mens gaat door de maag’. De herinneringen aan de gebeurtenissen in Egypte op een culinaire manier tot ons nemen maakt kennelijk veel meer indruk.
Bovendien gaat het om een band maken met het Opperwezen. Dat kunnen wij alleen maar door een handreiking van Boven. Als we het allemaal zelf moeten verzinnen, blijft het allemaal in de menselijke sfeer. De emoties die door theatrale opvoeringen worden opgewekt zijn vrij oppervlakkig en blijven niet lang hangen. Uiteindelijk is de culinaire weg van het eten van matsa, maror en het Pesachoffer de weg die door G-d is voorgeschreven. En deze beklijft het best.
Vier niveau’s
Men kan dit vergelijken met eten: men kan eten voor de lichamelijke gezondheid, men kan eten voor de gezelligheid, men kan eten om aardse werkzaamheden te kunnen verrichten, maar men kan ook eten om daarmee G-d beter te kunnen dienen. Alleen als men op al deze vier niveaus opereert, heeft men de link naar Boven gemaakt. Zo ontstaat een volledig mens. Een perfect mens opereert op alle niveaus optimaal, van het laagste dierlijke tot het hoogste G-ddelijke. Dit is ook de bedoeling van het eten van de symbolen uit Egypte. Dit was de opdracht van G-d in Zijn Tora. Daardoor en daarmee legt men de link naar Boven.
Lesjana haba’a bieroesjalajiem habenoeja!
