Het Oude Testament is totaal krankjorum, gewelddadig en idioot. Zo kwalificeerde eenmansjury Maarten van Rossem onlangs het Oude Testament in het tv-programma De Slimste Mens. Het leidde tot commotie. Vooral onder niet-Joodse theologen. Waarom een joodse reactie anders is.
Ruben Vis
De enige van Joodse zijde die reageerde, was rabbijn Lody van de Kamp. Hij lijkt zijn schouders op te halen over de woorden van Maarten van Rossem. Van de Kamp: “Het is een goede troost dat een professor met emeritaat gaat. Het woord van de Eeuwige heeft daarentegen eeuwigheidswaarde.” Van protestantse en katholieke zijde wordt met uiteenlopende argumenten verweer gevoerd tegen Van Rossem die er natuurlijk koud noch warm van wordt. Sinds zijn eerste tv-optreden toen de Amerikaanse troepen strijd voerden met Saddam Hoessein weten we dat Van Rossem zich om weinig druk maakt en nergens door geïmponeerd raakt. Tegen de reacties van christelijke zijde steekt die van Van de Kamp schril af. “Het laat maar weer eens zien dat ingestudeerde wijsheid geen garantie is voor burgerfatsoen,” onelinert de rabbijn. Een echte weerlegging blijft uit. Is het Oude Testament misschien dan toch echt een totaal krankjorum boek. Is het inderdaad gewelddadig en idioot?
In 2004 verscheen de Nieuwe Bijbelvertaling. Er werd een advertentiecampagne tegenaan gegooid. Advertenties waarin bekende Nederlanders een Bijbelboek recenseerden. De recensente van het boek Esther concludeerde na lezing: “een echt oudtestamentisch boek, waar het bloed van de pagina’s spat.” Daarvoor wordt de Jood Mordechai verantwoordelijk gesteld. “Gelukkig heeft later een andere Joodse man de boodschap van liefde en verzoening gebracht.”
Destijds moest het NIK aan de noodrem trekken wat een smet teweeg bracht op de presentatie van de Nieuwe Bijbelvertaling aan koningin Beatrix in de Doelen in Rotterdam. We hebben toen toch gemeend die versjtering niet uit de weg te moeten gaan en ons niet stil te houden. “Door de eeuwen heen is het Joodse volk vervolgd en gediscrimineerd op grond van het feit dat het die “andere Joodse man” en het Nieuwe Testament niet aanvaardde, maar vast bleef houden aan het eigen, Oude Testament. Het Joodse geloof staat in deze publicatie ten onrechte voor bloed dat van de pagina’s spat, voor geen liefde en geen verzoening.” Nu zestien jaar later kunnen we deze woorden opnieuw van stal halen.
Dol op verhalen
In diverse artikelen is op de uitlating van Maarten van Rossem gereageerd. Jos van Oord, predikant en programmamaker voor KRO-NCRV, wijst op de mooie kant van het Oude Testament en raadt Van Rossem aan het boek Prediker te lezen of Hooglied, ‘en Spreuken met zoveel mooie wijsheid’. Van Oord: “Ik ben zelf dol op de verhalen uit de eerste boeken (tora) van het Oude Testament. Het zijn voor de predikant/programmamaker allemaal ‘beeldrijke en inspirerende teksten en verhalen’. Lezen, verhalen, … hou dit vast als je verder gaat.
Zwakke maag
Zijn collega predikant Eeuwout Klootwijk zegt samen met professor Gerard Rouwhorst, de voorzitter van de Katholieke Raad voor het Jodendom, dat de Bijbel vol geweld staat – “De Bijbel is niet voor mensen met een zwakke maag”. Maar ze wijzen (Van Rossem) er op dat het boek toch hoop en inspiratie biedt.
Ietwat evangeliserend: “Neem de tijd om de teksten te lezen, te proeven, maak er geen karikatuur van. Lees ze als gelovige of ongelovige, dat maakt niet uit, de teksten nemen je wel mee. Misschien word je niet de slimste mens, maar biedt het wel wijsheid als je samen met anderen de verschillende lagen in de bijbelverhalen verkent.” Lezen, verhalen, … opnieuw is dit de lijn van de christelijke weerleggers.
Staven dynamiet
Jan Offringa, ook protestants predikant, die zich vooral als liberaal wil positioneren, beschimpt Klootwijk en Rouwhorst omdat ze niet duidelijk afstand nemen van verhalen – ha, daar is ‘ie weer … verhalen. Verhalen in de Bijbel (Van Rossem had het over het Oude Testament, niet de hele Bijbel) die God in verband brengen met moordzucht en andere verwerpelijke zaken. Offringa is van het supermarktmodel. Kies uit de Bijbel wat je aanstaat. Offringa doet niet aan de aanvaarding van de volledige Tora en daarna de overige Tenachboeken zoals het Joodse volk dat deed. Offringa vindt het niet goed om in zijn ogen verwerpelijke zaken te aanvaarden en dan daar tegenover de inspirerende kant van de Bijbel te zetten, zoals Van Oord, Klootwijk en Rouwhorst doen. “Want de Bijbel bevat geestrijk voedsel en staven dynamiet die bij verkeerd gebruik veel schade kunnen veroorzaken.”
Lezen
De laatste die een duit in het zakje doet, is Henk Vos, onderwijskundige en kerklid van de Protestantse Kerk. Vos: “Van Rossem leest kennelijk gewoon wat er staat.” Net als bij zijn theologisch geschoolde mede-opponenten, gaat Vos uit van lezen.
Kunnen we wel over God spreken? Is God niet te groot voor ons om over te spreken? vraagt Vos zich af. “Wij kunnen niets van God begrijpen”, zegt Vos. Die vragen spreken mij aan. Ten opzichte van Zijn grootheid zijn wij mensen maar nietige schepselen. De gebeden van Rosj Hasjana, het naderende Joodse nieuwjaarsfeest, beschrijven onze nietigheid ten opzichte van de Schepper van hemel en aarde. De dichter van Oenetanne Tokef in de Rosj Hasjana-liturgie zegt dat de mens niet meer is dan een voorbij snellende schaduw, een vluchtige droom.
Vos illustreert zijn idee dat wij Hem niet kunnen begrijpen aan de hand van het verbod ‘om de naam van God te gebruiken’. Dus, zegt Vos: “als je iemands naam niet mag gebruiken kun je helemaal niet over Hem spreken. Hoe kunnen we dan zeggen dat God gewelddadig is, of liefdevol?”
Antwoord
De grondslag voor de redenering van Vos brengt ons op weg naar een antwoord op de vraag wat we als Joden nu van de opmerking van Van Rossem en de pogingen tot weerlegging van christelijke zijde moeten vinden. Nu volgt ook het antwoord op de tussentijds gemarkeerde vasthoudt-punten ‘verhalen’ en ‘lezen’ in wat Vos en de andere vier die reageerden, betoogden.
Niet nodeloos
Vos heeft het over het verbod ‘om de naam van God te gebruiken’. Waar staat dat je de naam van God niet mag gebruiken? Nergens. We streven er naar om dagelijks te komen tot het minstens honderd keer uitspreken van Gods naam in een zegenspreuk, beracha. Honderd keer per dag spreken we Zijn Naam uit. Volgens het voorschrift in de Tien Uitspraken mag je Zijn Naam niet ijdel uitspreken. Niet ijdel, niet nodeloos, lasjav. Over wat dit voorschrift precies betekent zijn alleen op de Joodse bronnensite Sefaria.org al honderd verklaringen te vinden.
Zeventig gezichten
Vos haalt in de opening van zijn betoog een anonieme rabbijn aan die ooit zou hebben gezegd dat er 99 manieren zijn om het Oude Testament van de Bijbel uit te leggen, aan jou de taak om de honderdste te vinden. Waarschijnlijk heeft de rabbijn, als hij zijn literatuur kende, gezegd dat de Tora (niet het hele Oude Testament – Tenach) zeventig gezichten heeft (Midrasj Bemidbar Rabba 13:16). Het is in de Joodse traditie niet aan jou om er nog een uitleg bij te bedenken, te verzinnen of te fantaseren. Of in de woorden van Klootwijk en Rouwhorst: “de verschillende lagen in de bijbelverhalen te verkennen”.
Verhalen, lezen, …
Verhalen, lezen, dat waren de door mij gemarkeerde houd-vastpunten? Verhalen, lezen … .
Van Van Rossem tot Vos, allemaal benaderen ze Tora en Tenach als een boek van verhalen die je leest en als je het boek dicht hebt gedaan er je eigen zelfstandige oordeel op loslaat, op basis van je kersvers opgedane indruk. Exact daar ligt het grote schisma tussen de Joodse en christelijke benadering van de tekst. Daar gaat het mis, flink mis, en dat al eeuwen lang, met fatale gevolgen. Klootwijk en Rouwhorst wijzen hier terecht op. Er wordt getrapt in de oeroude valkuil van anti-joodse vooroordelen, zeggen ze en daar hebben ze volstrekt gelijk in.
De Tora leren, niet lezen
Joden lezen de Tora niet. Joden leren, bestuderen, de Tora. Dat gebeurt niet ex nihilio, maar in de context van de Joodse traditie. Hoe de Jood de Tora leest staat in een traditie, de Joodse traditie. De Tora, Tenach, kan niet gelezen, begrepen, bestudeerd of beleefd worden, zonder er context aan te geven. Dit context geven begint al in de oudheid met de Misjna en Midrasj, met de Talmoed en gaat daarna door. Steeds gebaseerd op de eerdere uitleggingen, tot de dag vandaag. Een kind op Joodse les, op een Joodse school of samenzittend met zijn moeder of vader, leest geen Bijbel maar leert de Bijbel. Spreuken 1:8 zegt dat het kind de vermaningen van zijn vader zich ter harte moet nemen en de Tora van zijn moeder niet moet vergeten. De Tora die de moeder haar kind heeft geleerd.
Dick Pruiksma, predikant, oud-voorzitter van het OJEC en van de Protestantse commissie voor Kerk en Israël, ziet het wel goed. Pruiksma: “Door in één bruuske beweging het Oude Testament als krankjorum terzijde te schuiven, ontkent Van Rossem ook de rol die deze collectie geschriften speelt als bron voor een onuitputtelijk rijke Joodse traditie van Talmoed en Midrasj.”
Leren geeft vreugde
Naast oneliners maakt Van de Kamp nog een observatie. Eén die tot nadenken aanzet: “Het gebrek aan essentieel respect voor de medemens met zijn geloofsgoed is precies waar de Bijbel op doelt bij het aanhalen van al die ‘geweldsscenes’.” Waar de Bijbel op doelt, kom je te weten als je de Bijbel niet leest maar leert. Als je dat doet, kom je ook niet tot het oordeel dat de Bijbel geen boek is voor mensen met een zwakke maag. Leren, in het Jodendom is dat de Tora bestuderen en alles wat daar mee samenhangt, geeft vreugde. Wie zich na het overlijden van een dierbare in een week van rouw bevindt, mag niet leren. In die week zijn alle vormen van vreugde uitgebannen. Je zult je verdriet ervaren, rouwen om het verlies, en daar past leren niet bij. Want, zegt de Joodse traditie: leren geeft vreugde.
Lange weg te gaan
Wat is het Jodendom toch mooi. Tenminste, als je je er in verdiept en je je niet beperkt tot het oppervlak ervan door de Joodse bronnen slechts lezend tot je te nemen. Joodse bronnen, want dat zijn de boeken van de Tenach, het Oude Testament. Begrip te krijgen van het Jodendom heeft nog een lange weg te gaan.
