Opperrabbijn mr. drs. R. Evers
We lezen tegenwoordig veel over nieuwe religies. Neem bijvoorbeeld de duurzaamheid als nieuwe religie. Voorvechters van duurzaamheid hopen inderdaad op een spoedige bekering van de hele mensheid. Maar de interessante vraag is: waarom spreekt de groene gemeenschap in zulke grote, religieus aandoende bewoordingen? Aldus Janne van den Akker, onderzoeker bij IMSA, adviesbureau voor duurzaamheid.
Maar niet alleen uit de groene beweging komen apocalyptische beelden voort.
Ontsynagogeling
De religieus ongebondenen, de spirituele gelovigen vormen de achterban van het mysterie van de `zwevende gelovige’. Volgens de wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid (WRR) blijkt 26% van de Nederlanders te behoren tot de `ongebonden spirituelen’. Dit zijn omgerekend ongeveer vier miljoen mensen (slechts 25% van de Nederlanders zijn christen). Het gaat hier dus om een zeer grote groep. De opkomst van deze nieuwe spirituelen zet door en betekent in eerste instantie ontkerkelijking en ontsynagogeling.
Seculariseringsmythe ontzenuwd
Bovendien wordt door deze bevindingen van de wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid de seculariseringsmythe ontzenuwd. De spirituele markt groeit. De mens heeft behoefte aan `IETS’. De officiele religiewetenschappers zijn er nog niet intensief mee bezig. Vandaar dat het SCP, het Sociaal Cultureel Planbureau wil, dat er meer gegevens bekend worden over deze groeiende groep, die overigens geen duidelijk profiel heeft.
Lossere netwerken
De nieuwe spiritualiteit is een belangrijke graadmeter voor de houding tegenover allerlei maatschappelijke instituties en organisaties. Het is vandaag de dag steeds minder vanzelfsprekend, dat men bij een bepaalde club hoort, of dit nu over media, onderwijs, het bedrijfsleven of de gezondheidszorg gaat. Er ontstaan nieuwe visies over de vraag of men ergens bij hoort, de identificatie en de solidariteit met een bepaalde groepering. De gemeenschap krijgt een andere definitie. De netwerken worden losser, interessevelden verschuiven snel, men gaat steeds meer af op zijn intuitie.
Felle debatten
Zijn de leeglopende kehillot (gemeenten) en sjoels (synagogen) geen reden meer om in de stress te schieten? Er is – aan de andere kant – geen tijd geweest waarin zo principieel en zo fel gedebatteerd werd over:
vrouwen op de kieslijst
koopzondagsrust
facebook
hoofddoekjes/keppels/materiele geloofsuitingen
ritueel slachten en besnijden
machtsmisbruik
weigerambtenaren
kerkklokken
stembussen in religieuze gebouwen en
G’d in de openbare ruimte.
Grote vragen in individualiserend Nederland
Dit zijn relatief wat triviale kwesties. Maar zelden wordt de grotere vraag gesteld of de religie nog een betekenisvolle, publieke rol kan spelen in de moderne samenleving. Een samenleving, waarin men een modus vivendi probeert te vinden tussen onoverbrugbare levensbeschouwelijke verschillen en die bovendien nog uitblinkt in een vrijwel niets ontziend individualisme.
17 miljoen mondige individuen
Het Nederland, dat van oudsher als een thuisplaats werd ervaren voor minderheden, is geworden tot een samenleving van bijna 17 miljoen mondige individuen, die allemaal het volste recht hebben op vrijheid van hun meningsuiting in het sociale verkeer.
Daarom wordt er ongebreideld gescholden op religieuze kopstukken. Maar is dit niet een beetje misbruik van onze lang bevochten vrijheid van meningsuiting?
Religiestress
Er is tegenwoordig sprake van wat Tom Mikkers `religiestress’ noemt (Tom Mikkers, Religiestress, hoe je te bevrijden van deze eigentijdse kwelgeest, uitgeverij Meinema, Zoetermeer, 2012).
We hebben in de zestiger jaren veel te snel gebroken met de `knellende geloofsbanden’, die eeuwenlang een belangrijke inspiratiebron voor de Westerse mens zijn geweest.
De verhitte debatten zijn een gevolg van een collectief verwerkingsproces waarin de band met de religie opnieuw gedefinieerd moet worden.
Religiestress is mede een gevolg van een aantal ondoorbreekbare orden:
de orde van de materie (ons dagelijks brood)
de orde van de kennis (wetenschap en ons verstandelijk bezig zijn) en
de orde van de emotie, liefde en ontzag.
Uitgebalanceerde religie
Een uitgebalanceerde godsdienstbeleving is actief op al deze gebieden. Nemen we het `davvenen’, het Joodse gebed. Ons gebed:
kent materiele voorschriften in veel aspecten van het gebed, zoals de plaats en omstandigheden voor het gebed, de gebedsvorm, de kleding en houding;
veronderstelt veel kennis van taal en inhoud van de gebeden alsmede vele liturgische acties;
leidt en begeleidt de emoties van liefde en ontzag tot een hoogte van ware godsdienstigheid; en
is een combinatie van spontaniteit en rigiditeit.
Spontaniteit en rigiditeit
Het Jodendom is er wonderwel in geslaagd een combinatie van spontaniteit en rigiditeit te creeren in haar gebed door een juiste mix van spontaniteit (spontane gebeden) en rigiditeit, vaste regels, die gemeenschappelijkheid – een geloof belijden we samen – en herkenbaarheid stimuleren omdat de mens beide nodig heeft, ook in zijn religie. Een goed gebed biedt ruimte aan alle drie orden.
Drie expressievormen
Dan zijn er drie andere menselijke uitingsvormen, die gehonoreerd (moeten) worden in een gebed:
het denken
het spreken en
het doen.
Voor al deze drie expressievormen is plaats ingeruimd in het dagelijkse gebed.
Liefde is voor G’d geschapen
Het is belangrijk, dat onze gevoelens van ontzag en liefde hun hoogste Object kunnen vinden. Onze liefde richtte zich te vaak op onze begeerten, onze bezigheden, afleidingen en hartstochten, waar onze liefde kan blijven steken in aardse trivialiteiten.
Het gebed wil deze liefde en dit ontzag hoger later reiken. Hoger laten reiken naar het Object waarvoor deze liefde en dit ontzag geschapen zijn.
We maken een denkfout: het is niet zo dat wij de liefde voor G’d kunnen leren uit de aangeboren liefde voor onze ouders, kinderen, familie of vrienden. Het Jodendom stelt eigenlijk het omgekeerde. De liefde van en voor onze ouders, kinderen, familie of vrienden is slechts een voorbeeld waardoor wij de ware liefde van G’d voor Zijn wereld kunnen kennen.
Daardoor kunnen we met liefde en ontzag onze gebeden op het Opperwezen richten.
G’d is kenbaar
G’d is niet alleen kenbaar vanuit de Bijbel, de Tora. Maar hoe dan nog meer? Via de twitter? Het twitter-account @Pontifex van paus Benedictus XVI lijkt wel een klachtenbrievenbus vol grove verwensingen. De anonieme interactieve media lijken met name onze allerlaagste driften aan te spreken en brengen weinig verheffends.
Wat is dan wel de weg naar iets individueels, spiritueels, dat ons nader tot G’d kan brengen, waarbij het positieve in de mens kan overheersen en zijn plaats kan vinden?
Zijn we niet
- teveel consument geworden in plaats van gevend en
- te kritisch naar anderen in plaats van de hand eens in eigen boezem te steken?
Een religieuze houding betekent:
- Te beseffen, dat wij slechts een gedachte van G’d zijn en dat niet wij G’d bedacht hebben (afhankelijkheid, aanhankelijkheid en loyaliteit);
- Gevoel voor transcendentie, het eeuwige, boventijdelijke en bovenaardse;
- Gevoel voor de verborgenheid van G’d achter dat vernisje van de materiele wereld; gevoel voor de nesjomme van onze medemensen achter de lichamelijkheid van ons bestaan;
- Plaatsmaken voor het G’ddelijke in de wereld, door zich hiervoor open te stellen;
- het religieuze als iets bijzonders, heiligs en unieks te ervaren en het niet te laten verhuiselijken, profaniseren en banaliseren zodat het in de gewoonheid ervan verloren gaat;
- vanuit de geborgenheid van G’d reiken naar de Ander en de ander;
- bescheidenheid, kleinheid, liefde voor stilte en overgave;
- een bepaalde mate van zelfbeschouwing en zelfkritiek; maar ook
- een bepaalde mate van ontevredenheid met het ik-tijdperk, de vergoddelijking van de eigen ervaringswereld, de vergoddelijking van de mens zelf (omdat hij geschapen is naar G’ds evenbeeld) en de vette tevredenheid met het eigen ik omdat dat G’ds gelijkenis zou zijn;
- onszelf steeds durven afvragen wie we zijn, waarom we geschapen werden en wat we hier op moeder aarde doen, constante verbazing in G’ds wereld en ontzetting over de vraag waar we naar toe gaan;
- activiteit om iets moois neer te zetten, iets te presteren in de religie zonder doorlopend vermaakt te willen worden en accuut geemotioneerd te willen raken of direct en constant geamuseerd te willen blijven.
De alternatieve weg
Het gaat mij om religie en spiritualiteit. Davvenen (bidden) is in eerste instantie verkeren met het Opperwezen.
Nu zijn spiritualiteit en mystiek veel besproken containerbegrippen, die zo ongeveer alles kunnen betekenen maar vooral wijzen op:
- De mate waarin het individu met zichzelf bezig is (een typische uiting van het ik-tijdperk) en
- Hoe goed hij in zijn spirituele vel steekt en in zijn eigen geestelijke ogen scoort.
Ik vind religie een normaal component van de mens. Religiositeit is: ontvankelijk zijn en openstaan voor het Andere en andere. De religie is een gesystematiseerde, gestructureerde vorm van religiositeit. Maar er zijn andere wegen tot G’d.
Vormen van spiritualiteit
Spiritualiteit kent verscheidene vormen. Wat is dit: spiritualiteit?
Spiritualiteit:
- ontwijkt materialiteit,
- gaat voorbij aan de zintuigelijke waarneming en duidelijke causaliteit,
- kan (zelfs) ongestructureerd zijn, en
- kan grote invloed uitoefenen.
Behoefte aan een verticale dimensie
Veel mensen voelen een drang en een hang de materiële wereld te ontstijgen. Hoe vaak komt dit voor in de normale bevolking? Zeer regelmatig: niet in geìnstitutionaliseerde vorm, maar meer als behoefte aan een verticale dimensie. Religie kan ook “los” zijn. Met zonde- en schuldbesef maakt het het leven moeilijker, althans voor ons moderne gevoel voor totale ongebondenheid.
Maar zonde- en schuldbesef kunnen het leven ook faciliteren door een rechte, sobere, consequente, loyale en rechtmatige lijn in het leven als ideaal voor te stellen.
Hierdoor kan de mens behoed worden voor een groot aantal `pitfalls’ en onvermoede problemen. Hierdoor kan zonde- en schuldbesef het leven ook verlichten en helder maken. Het is maar hoe je het bekijkt…
