Op vrijdag 28 april presenteerden Theo Salemink en Marcel Poorthuis hun boek ‘Een donkere spiegel. Nederlandse katholieken over joden’ tijdens een speciaal symposium over dit onderwerp, georganiseerd door de Katholieke Theologische Universiteit te Utrecht. Het boek, 1.000 pagina’s, bespreekt het beeld bij Nederlandse katholieken over joden; tussen antisemitisme en erkenning 1870-2005.
Bisschop Ad van Luyn en NIK-secretaris Ruben Vis namen het eerste exemplaar in ontvangst. Klik HIERvoor een foto van de uitreiking.
Bij het in ontvangst nemen van het eerste exemplaar zei NIK-secretaris Ruben Vis dat er soms gedurende de besproken periode sprake was van het zich afzetten, soms van bestrijden, soms van interesse of desinteresse, en soms ook van het moeilijk kunnen aanvaarden dat er Joden zijn, met hun eigen geloof. “Katholieken hebben er moeite mee gehad dat het Jodendom bestaat uit een volk, een religie en een land. Een voor de Rooms-Katholieke Kerk lange tijd moeilijk te aanvaarden andere drie-eenheid.”
Een en dezelfde bron
Vis verwees naar de Joodse religie, naast de katholieke, vanuit een en dezelfde bron, daarmee de titel van een bisschoppelijk woord over de relatie met het Jodendom citerend. De positie van de staat Israel bracht hij aan de orde, die eerst naar veel jaren door het Vaticaan werd erkend. Daar ging uiteindelijk de paus heen en vroeg, juist op de plaats waar Joden bidden, de Westelijke Tempelmuur, om vergeving voor kerkelijk anti-Judaisme.
Pausbezoek
Vis verwees naar het pausbezoek aan Nederland, door de auteurs van een Donkere Spiegel, als ‘omstreden’ gekenschetst. De Joodse gemeenschap heeft de paus toen niet willen ontmoeten. Twee voorwaarden of wensen konden toen niet worden vervuld: erkenning van de staat Israel, en kort, heel kort geformuleerd, de erkenning van 2.000 jaar kerkelijk anti-judaisme. Het zijn twee onderwerpen die later onder de vorig jaar overleden paus Johannes Paulus II toch erkenning hebben gevonden. Poorthuis en Salemink besteden er in hun Donkere Spiegel ruime aandacht aan.
Door het handelen van de paus, en door diverse Bischoppelijke Woorden en Brieven van de Nederlandse Bisschoppenconferentie over de relatie met het Jodendom, en de herinnering aan de Holocaust, is de lucht opgeklaard, zei Vis. “Ook door de publicatie van dit boek, dat de katholieken een spiegel voorhoudt, wordt de verstandhouding verder verbeterd. Moge het bijdragen tot verdere wederzijdse belangstelling en samenwerking.”
Een donkere spiegel
Dit vuistdikke boek ‘Een donkere spiegel’ is het eerste overzichtswerk aangaande katholieke beeldvorming over joden in Nederland. Als in een donkere spiegel: zo heeft het katholicisme in Nederland gedurende meer dan een eeuw het Jodendom waargenomen.
Het neemt zijn vertrekpunt diep in de negentiende eeuw, eindigt niet, zoals gebruikelijk, bij de Tweede Wereldoorlog, maar volgt het spoor tot in onze dagen. De katholieke visie op joden blijkt geen homogeen beeld op te leveren: grof antisemitisme is er te vinden naast principiële bestrijding ervan, katholieke kunstenaars met antidemocratische neigingen naast pro-zionistische voorvechters van een mystieke eenheid tussen jodendom en christendom.
Nederlandse situatie
Sinds begin jaren zestig worden vragen gesteld, zoals: zweeg de kerkelijke leiding over de jodenvervolging? En: is er een intrinsieke band tussen katholicisme en antisemitisme? In katholiek Nederland bestond inderdaad een substantieel antisemitisme. Maar, zo bespreken de auteurs Poorthuis en Samelink, niet of nauwelijks bekend is dat vanaf het begin van de verzuiling er ook een even substantiële kritiek op het antisemitisme voorkwam. Het protest tegen de deportatie van de joden in 1942 door het Nederlandse episcopaat, onder leiding van aartsbisschop Jan de Jong, getuigt hiervan. Waarom weken de Nederlandse katholieken in dit opzicht af van het internationale patroon? Een donkere spiegel geeft een antwoord op deze vragen.
Felle debatten
Een donkere spiegel beperkt zich niet tot het antisemitisme. Ook de soms felle katholieke debatten over joden als nationale minderheid, als cultuur, volk en natie, over zionisme en de staat Israël komen aan bod. Protestantse en liberale visies ter vergelijking ontbreken evenmin als joodse stemmen. Zelfs wordt de opkomst van de islam in Nederland als nieuwe factor in de beeldvorming van het jodendom meegenomen.
Beeldvorming
Bijzondere aandacht wordt geschonken aan de beeldvorming over het jodendom als religie. Het christendom, zelf van joodse huize, is – door te bestrijden waaruit het zelf voorkomt – in een symbiotische relatie verwikkeld met het jodendom. Waarom bleef de oude beschuldiging van verblinding, godsmoord, vloek en straf bestaan tot vijftien jaar na de Sjoa? En waarom vond er in de jaren zestig na bijna tweeduizend jaar onveranderlijke anti-joodse christelijke theologie een plotselinge revolutie plaats in de religieuze beeldvorming, zodat het joodse ongeveer synoniem werd met al het goede? Maar ook: waarom bleven progressieve theologen en de vredesbeweging Pax Christi zoveel moeite met de staat Israël houden?
De auteurs van het boek Theo Salemink zijn kerkhistoricus aan de Katholieke Theologische Universiteit (KTU) te Utrecht en Marcel Poorthuis, coördinator Werkgroep Relatie Jodendom Christendom van de Katholieke Theologische Universiteit (KTU) te Utrecht.
Marcel Poorthuis en Theo Salemink, Een donkere spiegel. Nederlandse katholieken over joden. Tussen antisemitisme en erkenning, 1870-2005, uitgeverij Valkhof Pers te Nijmegen, ISBN 90 5625 216 x, circa 900 blz, geïllustreerd, prijs ca. € 35,–.
