Door: Rabbijn mr. drs. R. Evers
Op het moment, dat ik mijn gedachten laat gaan over de komende Hoge Feestdagen, zitten we midden in de natuurrampen. Hartverscheurend zijn de beelden uit Pakistan. Maar ook Nederland wordt niet gespaard. De slagregens hielden het hele land in hun houdgreep, ook de Amsterdamse Beethovenstraat stond blank. Hoe groots is G-ds wereld ! Door toedoen van de mens verandert het klimaat. Is dat ook een vorm van G’ddelijk ingrijpen? Of is het menselijk gedrag, dat zijn invloed heeft op het klimaat, ook een vorm van de Schepping voortzetten, maar dan de verkeerde kant op?
Het milieu is in korte tijd van de zorg van enkelen uitgegroeid tot een wereldwijd probleem. De recente grootschalige industriële en economische ontwikkelingen vormden de aanleiding tot een groeiende internationale bezorgdheid. Tot op heden is in Joodse kring nog maar weinig aandacht besteed aan de milieuproblematiek. Dit betekent echter niet, dat onze Chagamiem – zelfs meer dan tweeduizend jaar geleden – geen oog hadden voor de omgevingsaspecten van het menselijk bestaan. Integendeel.
Verantwoordelijkheid
In de oudste Midrasjiem komt een opmerkelijke passage voor. Met Rosj Hasjana vieren wij de creatie van de mens. G’d schiep ons met opbouwende krachten. Maar G’d was zich goed bewust van onze nalatigheid en vernietigingsdrang. Nadat HaSjeem Adam had geschapen, leidde Hij hem rond in Gan-Eden. “Aanschouw Mijn werken”, zei Hij, “zie hoe fraai alles is! Alles heb ik voor jou geschapen. Houd de natuur in stand en vernietig Mijn wereld niet. Want als jij onvoorzichtig omgaat met het milieu, is er niemand die het kan herstellen” (Kohellet Rabba 7, inhoudelijk weergegeven). Wat een profetische wijsheid, welk een vooruitziende blik ! Wie in de antieke wereld had millenia terug kunnen bevroeden, dat in onze tijd het milieu wereldprobleem nummer 1 zou worden ?
Het conflict tussen de mens en de wereld om hem heen wordt door onze Wijzen gezien als een uitvloeisel van ‘s mensens gevallen toestand van na het Paradijs. De ‘zondenval’ verstoorde de harmonische relatie tussen mens en natuur. Rosj Hasjana wil de band tussen mens en de wereld om hem heen herstellen. Maar nog even een andere, meer psychologische hobbel.
Het menselijk tekort in sjoel
Een tweede vraag gaat over de vraag wat de uitslag zou zijn van een enquête, die een psycholoog zou houden onder de sjoelbezoekers tijdens de Hoge Feestdagen wanneer hij hen op de man / vrouw af zou vragen waarom ze eigenlijk naar sjoel zijn gekomen. Misschien is het dit jaar geen geschikt moment om deze vraag op de argeloze occupeerder af te vuren. De meeste mensen zijn nog maar net bekomen van hun vakantie – Rosj Hasjana valt heel vroeg – terwijl de meeste zakenlieden onbewust in beslag genomen worden door de vraag hoe zij de concurrentie de baas kunnen blijven nu hun bedrijf gedurende de maand Tisjri grotendeels vleugellam is omdat alle Jamiem Towiem midden in de week vallen.
Toch is de openingsvraag te belangrijk om er gedachtenloos aan voorbij te gaan. Is het een onbevredigde honger naar contact, intimiteit en saamhorigheid, die de meeste mensen naar sjoel drijft om de wijdverspreide gevoelens van vervreemding, alleenheid en eenzaamheid, die de laatste dertig jaar verergerd zijn door de sociale mobiliteit, door de ineenstorting van traditionele groeperingen, het uiteenvallen van gezinnen en families, de vergrote kloof tussen de generaties, de voortgaande urbanisatie en verdwijning van de dorpse vertrouwdheid en het hieruit voortvloeiende gebrek aan diepgang, te overbruggen? Is het het vertrouwde jeugdbeeld van de bekende melodieën, die gevoelens van geborgenheid en veiligheid oprakelen, die ons aan sjoel binden of heeft het Jodendom toch iets meer te bieden dan alleen maar nostalgie? Waarom zijn wij eigenlijk lid van een Joodse gemeente?
Zelf-actualisering
We leven in een ‘affluent society’ – een maatschappij, waarin de meeste fundamentele behoeften gegarandeerd zijn. Toch is onze gemeenschap geen toonbeeld van tevredenheid en rust. Voer voor psychologen tenzij wij onszelf een spiegel durven voorhouden die er niet om liegt. De menselijke psyche zit toch anders in elkaar dan wij soms verwachten. Zelfs wanneer wij een bepaalde mate van materieel succes bereikt hebben, ontwikkelt zich een bepaalde ontevredenheid en rusteloosheid wanneer wij ons diepste menselijke potentieel niet waar kunnen maken, onze meest eigen capaciteiten niet kunnen ontplooien. Een musicus moet muziek maken, een schilder moet schilderen, een dichter moet schrijven indien zij uiteindelijk tot vrede met zichzelf willen komen. Wat een mens kan zijn, moet hij zijn. Hij moet trouw blijven aan zijn eigen natuur. Ieder mens heeft een behoefte aan zelfvervulling: alles te worden waartoe men in staat is. De specifieke vorm, die deze behoeften zullen aannemen, zal natuurlijk van persoon tot persoon sterk uiteenlopen. Maar er is één mensaspect, waarin alle Joden gelijk zijn en dat is hun ‘pintele Jiddisjkeit’, dat ons samenbindt. Het is dit ‘Jodendomspuntje’ dat op Rosj Hasjana en Jom Kippoer centraal staat en uitgewerkt wordt.
De verjaardag van de wereld
Rosj Hasjana is niet alleen het begin van de jaarcyclus. Rosj Hasjana is de verjaardag van de wereld. Het heeft mij altijd verbaasd, dat een simpele ramshoorn hèt symbool van ‘s werelds verjaardag moest zijn en de hele gemeente met ingehouden adem in zijn ban houdt. Als we hieraan niet van jongs af aan gewend waren geweest, hadden we het hoogstwaarschijnlijk nooit geaccepteerd. En als het waar is, dat de sjofar zo essentieel is op Rosj Hasjana, hadden de Talmoedisten onder ons ons antwoord moeten geven op de vraag waarom de meeste blaasvoorschriften nu juist worden afgeleid uit de bepalingen van het vijftigste Jubel of Joweel jaar in Leviticus 25:9, wanneer alles en iedereen vrijgemaakt wordt, en niet zelfstandig geregeld worden bij Rosj Hasjana zelf (vgl. B.T. Rosj Hasjana, 4). Zou één simpele teki’a – blaastoon – niet voldoen?
De Talmoed leert, dat wij zoveel tonen blazen om ‘de Satan te verwarren’. Wie is deze Satan? En waarom blaast er slechts één man? Zou het niet beter geweest zijn als iedereen voor zichzelf zou blazen?
Op het leven…
Op Rosj Hasjana vieren wij het leven zelf. Alles dat met leven begiftigd is, is op deze dag gelijk: Joden, niet-Joden, fauna en flora, dieren en planten. Eén keer per jaar hebben we allemaal dezelfde verjaardag. Gelijk mensen met dezelfde verjaardag zich verbonden voelen, voelen wij ons op Rosj Hasjana één met de hele Schepping en de Schepper van dit heelal. Op dit verjaardagsfeest van de wereld voelen wij ons één met alles wat geschapen is. En worden wij verantwoordelijk voor goede onderlinge verhoudingen en een betere omgang met het milieu.
De theorie klinkt fraai maar de praktijk van het dagelijks leven met zijn jaloezie, strijd om het bestaan, competitie en concurrentie drukt ons met onze neus op de gebrokenheid van ons menselijk bestaan.
Satan symbool van conflict
Alle voorschriften en gebruiken van Rosj Hasjana zijn er op gericht om dat gevoel van éénheid met de rest van de Schepping te herstellen. Die eenheid en verbondenheid vloeien voort uit G’d waartegenover Satan het symbool vormt van onenigheid, disharmonie en conflict. Eenheid als de ware betekenis van de sjofar staat zelfs duidelijk in de Tora, in Numeri 10:1-10 waar het volk de opdracht krijgt om de teki’a- en teroe’a-tonen te blazen wanneer zij als één eenheid moeten opereren.
Scheidsmuren verdwijnen
De voorschriften van het sjofarblazen worden afgeleid van het sjofarblazen in het 50e Jubel- of Joweeljaar, waarin al het land terugkeert naar de oorspronkelijke eigenaars, alle slaven worden vrijgelaten en alle schulden zijn opgeheven. Alle scheidsmuren tussen rijk en arm, meester en dienaar verdwijnen. Het Joweeljaar is een jaar van sociale eenheid.
Eén met de wereld
De universele eenheid – Israel en de volkeren – ligt in de teroe’a-klank van de sjofar aangeduid. De Talmoed citeert een vers uit Richteren om aan te tonen, dat de teroe’a-klank een gebroken snikkend geluid moet zijn:
“Zij – de moeder van Sisera – snikte door het traliewerk” (5:28). De vijandige generaal Sisera is gedood door Debora en Barak. Zijn moeder wacht en weent. Volgens de Talmoed snikte zij 100 keer. Daarom blazen wij honderd tonen. Sisera mag dan de vijand zijn geweest, de pijn, die een kinderloze moeder voelt, overschrijdt de nationale grenzen.
Awraham en Ismael
Dit universele, de gehele mensheid omvattende aspect vinden we ook terug in de Tora-voorlezing op de eerste dag Rosj Hasjana, waar we geconfronteerd worden met de verdrijving van Hagar en Jisjmaëel uit Awrahams huis. Jisjmaëel was bijna overleden toen er een wonder gebeurde: voor de ogen van Hagar ontsprong een bron. De Midrasj licht ons in over een Hemelse discussie tussen G’d en Zijn engelen. De engelen wijzen erop dat Jisjmaëel afstammelingen eens oorlog zullen voeren met het Joodse volk. G’d besluit het kind toch te redden omdat hij op dat moment huilde, berouw had en tesjoewa deed. De sjofar herinnert ons ook aan het gebed van een wanhopige Jisjmaëel en een gebroken Hagar. Hoe verdeeld we ook zijn, er is een tijd dat de nood van een Joodse en Ismaëlitische moeder ineenvloeien.
Alle Menschen werden Brüder!
Maar Rosj Hasjana symboliseert tevens de eenheid met de hele Schepping. Uit de hoorn van een ram klinkt het levensverlangen van alle schepselen van hoog tot laag.
De boodschap van de sjofar is een gevoel van eenheid. Het is uiteindelijk de Eenheid van G’d, die ons bindt en waarop wij ons richten op Rosj Hasjana. De gebeden spreken van “ieder schepsel, dat beseft dat G’d hem schiep”. “Agoeda achat” – dat Ene dat ons allen verbindt en waarin wij allen gelijk zijn.
Zou iedereen zijn eigen sjofar hebben geblazen, dan zouden allen op verschillende frequentie hun eigen boodschap willen uitdragen. Dat was niet de opzet van Rosj Hasjana. Wanneer allen naar één sjofartoon luisteren, is de eenheid ook daadwerkelijk voelbaar in de sjoel. En wordt iedereen zich bewust van zijn grootse opdracht van opbouwende kracht in de relatie met G’d, zijn of haar medemens en ons milieu.
Sjana tova!
